اختلافات خانوادگي
اگر كسى هميشه سالم باشد و گه گاه به زكامى، تب و سردردى مبتلا نشود، قدر سلامت نمى داند و در حفظ آن نمى كوشد.
اگر انسانى به خطر نيفتد، قدر آسايش و آرامش را نمى داند و داستان او داستان غلامى است كه وقتى سوار كشتى شد، شروع به داد و فرياد كرد و سرنشينان كشتى را ناراحت ساخت. حكيمى دستور داد كه: او را به دريا بيفكنند و چون در آستانه غرق شدن و خفگى قرار گرفت دستور داد بيرونش كشند. از آن پس بى سروصدا و آرام در گوشه كشتى خزيد و دم بر نياورد!.
فراز و نشيب هاى زندگى و بيمارى ها و تندرستى ها و غم وشادى ها براى جامعه و فرد، سازنده است. خانواده هم نمى تواند يك نواخت باشد. آن خانواده اى كه همواره توفان زده اختلافات و كشمكش هاست، نه محيط جذب و انجذاب، بلكه محيط دفع و اندفاع است و (عدمش به ز وجود!) و آن خانواده اى كه در آن هيچ گونه انتقاد و بحث و مشاجره اى وجود ندارد، محيط تفاهم كامل نيست و حتماً طرفين قضيه، هر چه عقده دارند، در دل نگاه مى دارند و دردها و رنج ها را بروز نمى دهند و در موارد اعتراض و انتقاد، مهر سكوت بر لب مى زنند و گلايه ها و شكوه ها را همچون آتشى زير خاكستر پنهان مى سازند، تا كى شعله كشد و همه چيز را در كام خود بسوزاند!.
بعضى از دانشمندان روان شناس معتقدند كه اگر در محيط خانواده، گه گاه جرّ و بحثى ميان زن و شوهر باشد، مفيد است و زندگى را از يك نواختى نجات مى دهد و عقده اى در دل كسى باقى نمى ماند و زمينه براى تفاهم و همفكرى و هماهنگى بيشتر فراهم مى شود و طرفين، بهتر مى توانند با همزيستى مسالمت آميز و بلكه عشق آميز، زندگى كنند و يكديگر را درك نمايند.
واقعيت نيز همين است، سخن از اين است كه دو انسان، يكديگر را درك كنند. مسلماً هيچ انسانى فاقد نقطه هاى ضعف روحى و عاطفى و اخلاقى نيست. اگر بناست دو انسان به درك كامل يكديگر برسند، حق اين است كه همه نقطه هاى مثبت و منفى و جنبه هاى قوت و ضعف يك شخصيت، به ظهور و بروز برسد تا براى ديگرى معلوم شود كه اين انسان، چند درصد قابل اعتماد و دوست داشتنى و جذب شدنى است.
بنابراين، پوشاندن عقده ها وگله ها و گلايه ها و اعتراض ها و انتقادها، حل مشكل نمى كند، بلكه مولد اشكال است. بهتر اين است كه شخصيت هر كسى آن گونه كه هست، براى ديگرى عريان و آشكار گردد و آن ديگرى نيز، در برابر هر چه قبول ندارد، بى تحملى خود را عريان و آشكار سازد تا تلاقى نظرها و سليقه ها پيش آيد و حد گذشت و سخت گيرى هر يك ظاهر گردد و هر كدام بتواند خود را آن گونه كه براى همزيستى لازم است، بسازد.
خواننده گرامى توجه دارد كه ما مسأله را دو جانبه مطرح مى كنيم نه يك جانبه. نمى خواهيم به يكى بى اندازه ميدان بدهيم و ديگرى را خفه و خاموش كنيم.
مى خواهيم بگوييم: محيط خانواده، نبايد محيط قلدرى و حاكميت مطلق مرد يا زن باشد. بايد هركس بتواند در برابر نقطه هاى ضعف ديگرى اظهار نظر و انتقاد و اعتراض كند و ديگرى نيز حق دفاع داشته باشد؛ اما هر دو بايد توجه داشته باشند كه اين را مقدمه درگيرى ها و انتقامجويى هاى طولانى قرار ندهند، بلكه زمينه ساز تفاهم ها و آشتى هاى بهتر و عميق تر و همه جانبه تر باشد.
لطف زندگى در جنگ و كشمكش طولانى نيست، بلكه در صفا و صميميت طولانى است. زن و مرد بايد خود، راز آسايش و آرامش را درك كنند و با توقعات غير معقول، زندگى را به كام خود و ديگرى تلخ ننمايند.
جالب اين است كه بسيارى از زن ها و شوهرها، در ضمن جر و بحث هاى طولانى توجه دارند كه بايد آشتى كنند و در عين حال، آن چنان تاخت و تاز مى كنند كه گويى هرگز نبايد به يكديگر روى آورند. شايد فرخى شاعر به همين درد گرفتار بوده كه مى گويد:.
آشتى كردم با او پس از جنگ دراز
هم بدين شرط كه ديگر نكند با من ناز.
زن ها بايد بدانند كه اگر جهاد مرد در سنگرها و جبهه ها و حمله ها و دفاع هاى هوايى و زمينى و دريايى است، جهاد آنها در سنگر مقدس خانواده، كوشش و تلاش در راه هر چه بهتر شوهردارى كردن است؛ زيرا امام موسى كاظم(ع) فرمود:.
جِهادُ المَرْأَةِ حُسْنُ التبَعُّلِ؛(12).
جهاد زن، نيكوشوهردارى است.
در عين حال، اگر روزى ايجاب كرد اين حق براى او محفوظ است كه براى دفاع از مكتب و مبارزه با ظلم و استكبار، سلاح بر كف گيرد و جان بازى كند.
زن ها فكر نكنند امروز بيدار شده اند و براى دفاع از حقوق خويش حرف هاى تازه اى مى زنند كه گذشتگان نزده اند، بلكه درصدر اسلام هم زنان مسلمان و روشنفكرى بودند كه خدمت پيامبرْ مى رسيدند و حرف هاى خود را مى زدند و جواب مى گرفتند.
اسماء دختر يزيد، خدمت پيامبر آمد و خود را نماينده زنان ديگر معرفى كرد و مطالب و اشكالات خود را اين گونه توضيح داد:.
خداوند تو را به پيامبرى مبعوث كرد و ما ايمان آورديم. ما زن ها در خانه ها نشسته ايم و خواسته هاى شما مردان را برآورده مى كنيم و فرزند مى زاييم و شما مردان به نماز جمعه و جماعت و عيادت بيماران و تشييع جنازه و حج پياپى و بالاتر از همه جهاد در راه خدا، بر ما برترى يافته ايد. در غيبت شما اموالتان را حفظ مى كنيم و لباستان را آماده مى سازيم و فرزندانتان را تربيت مى كنيم؛ آيا در اجر با شما شريك نيستيم.
پيامبرْ رو به اصحاب كرد و فرمود:.
آيا هرگز در مسائل و مشكلات دينى، سخنى بهتر از اين از زنى شنيده بوديد!.
اصحاب عرض كردند: گمان نمى كرديم زنى اين گونه سخن بگويد.
سپس رهبر عالى قدر اسلام متوجه او شد و فرمود:.
برو به زن ها بگو: اگر شما در برابر همسرانتان، وظيفه همسرى را خوب انجام دهيد و در پى خشنود ساختن آنها باشيد و در راه جلب موافقت آنها كوشش كنيد، با همه اينها برابرى مى كند.
اسماء در حالى كه تكبير و تهليل مى گفت، خوش حال از پيش پيامبر رفت.(13).
اين حقيقت را هم مردها بايد توجه كنند، هم خود زن ها كه در وجود زنان آنچه اصالت دارد قهرمانيگرى درميدان هاى جنگ و سياست و ورزش و... نيست، بلكه آنان از ديدگاه اسلام (ريحانه) زندگى هستند و همچون گل هاى زيبا لطافت و طراوت دارند و اين لطافت و طراوت را نمى شود به دست توفان هاى متداوم اختلاف و مشاجره و ضرب و جرح، سپرد كه: جاى گل در گلدان و در محفل انس و صفاست.
به سخن اميرمؤمنان(ع) بينديشيم كه فرمود:.
إنَّ المَرْأةَ رَيْحاَنَة وَلَيْسَتْ بِقَهْرَمانَةٍ؛(14).
زن در گلزار زندگى، گل است، نه قهرمان.
اشاره كرديم كه اگر ضرورت ايجاب كرد، همين كه لطافت و طراوت گل را دارد، در جاى خود قهرمانيگرى هم مى كند و همچون جميله پوپاشاى الجزايرى و صدها زن مجاهد و فداكار ديگر، در عرصه مبارزات رهايى بخش، قدم به پيش مى گذارد و افتخارآفرينى مى كند.(15).
اما پرواضح است كه هرگز نبايد اصل را فداى فرع كرد و هرگز مردى نبايد به دليل قدرت جسمى و بعضى جنبه هاى ديگر، از ارزش و اعتبار گلى كه در بوستان خلقت، به نام زن و همسر و مادر و شريك زندگى با يك دنيا طراوت و لطافت روييده و شكفته است، بكاهد و او را اسير مشت و سيلى و لگد و حربه هاى شكننده و جراحت بار كند.
به راستى كه آيين اسلام، دقيقاً به ويژگى هاى زن توجه دارد و به مردان هشدار مى دهد كه مبادا اين گوهر لطيفى كه وسيله دلگرمى و دلخوشى و صفاى زندگى شماست و بى او هيچ و پوچيد، تضييع كنيد و رسالت آسمانى او را در تحكيم و استوارماندن خانواده، فراموش نماييد.
همه اين ويژگى ها در سخن جاودانه و حكيمانه پيامبر اسلامْ نهفته است كه فرمود:.
إنَّما المَرأةُ لَعِبَة مَنِ اتَّخَذَها فَلايُضَيِّعها؛(16).
زن در محيط خانواده وسيله دلخوشى است. مبادا كسى كه او را مى گيرد، ضايعش كند.
شرم آور است دستى كه بايد به نشان هماهنگى و صفا و صميميت، در دست و گردن ديگرى باشد، سيلى هاى گيج كننده و مشت هاى كوبنده و شكننده بزند!.
احمقانه است كه دستى در برابر شريك زندگى خود گاهى مظهر قهر و خشم و زنندگى و كوبندگى و شكنندگى باشد و گاهى در دست و در گردن او - ولابد براى ارضاى يك جانبه غريزه جنسى خود! - به لطف و نوازش بپردازد!.
پيامبر خدا از اين گونه مردم تعجب مى كند و مى فرمايد:.
كَيْفَ تُعانَقُ المَرْأةُ بِيَدٍ ضُرِبَتْ بِها!(17).
چگونه دستى كه زن را زده است، به گردن اوحلقه مى شود!.
يا مى فرمايد:.
أيَضْرِبُ أحَدُكُمُ المَرْأةَ ثُمَّ يَظَلُّ مُعانِقَها!(18).
آيا همسر خود را مى زنيد و بعد با او دست به گردن مى شويد!.
مگر نه قرآن مجيد مى فرمايد:.
فَإنْ أطَعْنَكُمْ فَلا تَبْغُوا عََلَيْهِنَّ سَبيلاً؛(19).
اگر زن ها شما را اطاعت كنند، براى اذيت آنها بهانه جويى نكنيد.
بايد حدود وظايف و مسؤوليت هاى هر يك مشخص شود، تا اگر تخلف كرد، قابل مؤاخذه و تعقيب و حتى تنبيه باشد.
اكثر اختلافات خانوادگى، مخصوصاً اگر از جانب مرد باشد، نتيجه توقعات و انتظاراتى است كه از حدود وظايف و مسؤوليت هاى هر يك خارج است.
اگر انسان به پرونده هاى دادگاه ها نظرى بيفكند، متوجه مى شود كه بيشترِ شكايات زنان از مردان، به خاطر ندادن نفقه و تخلف از وظايف شوهرى است و به ندرت اتفاق مى افتد كه مردى از زنى شكايت داشته باشد كه وظايف لازم خود را انجام نداده است.
زن چه وظايفى دارد حدود اين وظايف چيست قرآن در يك جمله با معرفى زنان صالح، حد و مرز وظايف آنها را مشخص كرده و مى فرمايد:.
فَالصّالِحِاتُ قِانِتِات حِافِظِات لِلْغَيْبِ؛(20).
زنان صالح، در برابرشوهران مطيع و متواضعند و در غياب آنها حافظ مال و ناموس آنهايند.
زن شايسته از نظر قرآن، زنى است كه در برابر شوهر (قانت) يعنى در آنچه مربوط به وظايف (زناشويى) است و نه چيزهاى ديگر، مطيع و متواضع است. چنين زنى در غياب شوهر، بستر و خانه و ثروت او را در معرض دستبرد خائنان قرار نمى دهد.
اگر در خارج از اين محدوده، مرد از زن توقعاتى دارد و زن نمى خواهد يا نمى تواند برآورده سازد، نبايد تحميل و اجبار كرد. در اين جا مرد حق قدرت نمايى و شكايت كردن و پرونده سازى ندارد. چرا با توقعات بى جا انسانى را پريشان و محيط زندگى را صحنه نبرد و كشمكش سازيم! اگر هر كسى به وظيفه خود عمل كند و هر كسى مواظب باشد كه توقعات خود را در حدى كه وظيفه و تكليف ايجاب مى كند، محدود سازد، زندگى، آرامش بخش خواهد بود؛ آن وقت است كه هر كسى قدر گذشت و فداكارى و ايثار ديگران را مى داند و از جان و دل سپاسگزار است.
ما مى گوييم: زن فداكارى كند؛ مادرى كند؛ در زندگى مشترك خانوادگى هر چه در توان دارد، به كار بيندازد و هرچه بهتر، مايه دلگرمى و سربلندى و اطمينان و آسايش شوهر باشد؛ اما مى گوييم: مرد هم بايد بداند كه اينها در قلمرو وظيفه و تكليف و مسؤوليت زن نيست. قرآن وظيفه او را محدود كرده است به آنچه گفتيم. بنابراين، اگر زن فداكارى مى كند، خود را طلبكار او نداند و اجرش را ضايع نكند و اگر فداكارى نكرد، جار و جنجال راه نيندازد و با قهر و غضب و تهديد و ضرب و جرح و پرونده سازى، او را به آنچه وظيفه اش نيست، مجبور نسازد.مرد بايد بداند كه در اين زندگى مشترك و در اين پيوند مقدس، كتاب آسمانى اسلام دو وظيفه بر دوش او نهاده و حق هم همين است:.
1. انفاق هزينه زندگى زن در حد متعارف و معمول.
قرآن كريم مى فرمايد:.
الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَى النِّساءِ بِما فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلى بَعْضٍ وَبِما أنْفَقُوا؛(21).
مردان تكيه گاه زنانند. به خاطر اين كه خدا بعضى را بر بعضى برترى داده و به خاطراين كه مردان انفاق مى كنند.
واژه (قوّام) در زبان عربى مبالغه (قيّم) است و قيّم به كسى گفته مى شود كه به رفع حوايج زندگى ديگرى قيام مى كند و از آن جا كه هم در جامعه و هم در خانواده، به واسطه نيرومندى بيشتر، مسؤوليت هاى سنگين ترى بر عهده مردان گذاشته شده است قوام و قيم شده اند.
2. حسن معاشرت و رفتار.
قرآن مجيد به مردان چنين دستور مى دهد:.
وَعاشِرُوهُنَّ بِالمَعْرُوفِ؛(22).
با زنان، به (خوبى) معاشرت كنيد.
قبلاً گفته ايم كه: مقصود از (معروف) پسنديده و نيكوست و هدف اين است كه در جامعه اسلامى، نيكى ها معروف و شناخته و بدى ها، منكر و ناشناخته باشد.
در نظام زندگى اجتماعى و خانوادگى، همه بايد نفع برسانند. معروف و پسنديده، در اين نظام اين است كه هرعضوى همان طور كه نفع مى رساند، نفع هم بگيرد و اصالت و استقلال هيچ كس فداى اصالت و استقلال ديگرى نشود.
هنگامى كه قرآن از بعضى از سنت هاى ناپسنديده عربى در مورد زنان، از قبيل به ارث گرفتن آنها و زير فشار گذاشتن آنها براى آن كه از مهريه خود چشم بپوشند، سخن مى گويد، خاطر نشان مى فرمايد كه:.
(بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ.)(23) يعنى، شما زنان و مردان همه اعضاى يك پيكريد و همه به يكديگر نياز داريد و هيچ يك از شما نمى تواند اصالت و استقلال و فرديت ديگرى را فداى اصالت و استقلال و فرديت خود سازد.
وَكَيْفَ تَأخُذُونَهُ وَقد أفضى بَعْضُكُم إلى بعض وَأخَذنَ مِنْكُم مِيثاقاً غليظاً؛(24).
وچگونه آن را مى گيريد، در صورتى كه شما به يكديگر رسيده (ويگانه شده ايد) و زنان از شما پيمانى استوار گرفته اند (و نبايد به يكديگر ضرر بزنيد).
اكنون، هم چارچوب وظايف مرد مشخص است و هم چارچوب وظايف زن. ما باز درباره اين كه معاشرت مرد در محيط خانواده با همسر چگونه بايد باشد و نيز وظايف متقابل آنها به تفصيل بحث مى كنيم. اين جا مى خواهيم ملاك ها و معيارها را مشخص كنيم تا جلوِ آن گونه اختلافاتى كه زاييده توقعات بى جاست گرفته شود و هركس به وظايف خود آشنا باشد و تخلف نكند و نيز با وظايف ديگرى آشنا باشد و توقع اضافى نداشته باشد.
قبل از اين كه درباره كيفيت رفع اختلاف و روش به راه آوردن زن و شوهر براى اداى وظايف خويش، سخن بگوييم، تذكر يك نكته قرآنى به همه مردان را لازم مى دانيم و آن اين است كه: حسن معاشرت با زنان، به قدرى دامنه اش وسيع است كه حتى اگر در دل نسبت به همسر خويش احساس كراهتى هم بكنند، نبايد در رفتارِ آنها تأثيرى بگذارد.
قرآن در اين باره مى فرمايد:.
فَإنْ كَرِهْتُمُوهُنَّ فَعَسى أنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَيَجْعَلَ اللّهُ فيهِ خَيْراً كَثيراً؛(25).
اگر همسرانتان مورد كراهت شما باشند، بايد توجه داشته باشيد كه ممكن است چيزى را نپسنديد و خدا در همان چيز، خير فراوان قرار دهد.
اين جاست كه خدا در چنين مواردى توصيه به حسن معاشرت كرده و وعده خير فراوان مى دهد.
*
چگونگى رفع اختلافات خانوادگي.
اختلافات و مشاجرات و دعواهاى متداوم، براى پيكر خانواده، بيمارى است و لازم است بيمارى را هم از نظر پيشگيرى مورد بحث قرار دهيم و هم از نظر درمان.
گفتار پيش بر محور پيشگيرى اختلافات دور مى زد. اكنون مى خواهيم شمه اى نيز درباره كيفيت رفع اختلاف و درمان سخن بگوييم؛ توجه به وظايف و مسؤوليت هاى خود و طرف مقابل و محدود كردن توقعات به آنچه وظيفه ديگرى است، نه تنها عامل جلوگيرى از بروز اختلاف، بلكه عامل رفع اختلاف نيز هست.
مبارزه با هواى نفس و خودخواهى و غرور و خودپسندى، نه تنها جلو بروز اختلاف را مى گيرد، بلكه مى تواند اختلافات موجود را هم به صلح و آشتى و تفاهم تبديل كند.
گاهى چنين است كه هر يك از طرفين، از ديگرى انتقاداتى دارد و هيچ يك نيز حاضر به پذيرفتن انتقادات ديگرى و برداشتن گامى در جهت تفاهم و توافق نيست.
گاهى چنين است كه يكى از زن و شوهر، از انجام وظيفه خود تخلف مى ورزد، يا زن از اطاعت همسر در محدوده امور زناشويى سرباز مى زند و حاضر نيست طبق گفته قرآن در برابر همسر خويش (قانت) باشد و يا در غياب او حافظ مال و ناموسش باشد. و يا مرد، از دادن نفقه و حسن معاشرت، خوددارى مى كند.
گاهى نيز چنين است كه هر يك از طرفين با سعه صدر، به تذكرات و انتقادات ديگرى توجه مى كند و با صداقت و صميميت، مسائل و مشكلات را حل مى كنند و نيازى به هيچ گونه توصيه و اقدامى از هيچ ناحيه اى نيست.
يكى از حالاتى كه شديداً مورد توجه قرآن مجيد است و بايد براى آن چاره انديشى شود، حالت (نشوز) زنان در زندگى خانوادگى است. اين حالت، نقطه مقابل (قنوت) است. گفتيم: زن (قانت) زنى است كه در محدوده زناشويى، در برابر شوهر، مطيع و متواضع است. بنابراين، زن (ناشزه) زنى است كه در همان محدوده، به عصيان و سركشى روى مى آورد.
قرآن مجيد، از مردان خواسته است كه سعى كنند طبيبانه، در صدد علاج برآيند و گرمى و جذابيت را به كانون خانواده بر گردانند و در اين راه، استفاده از چند تاكتيك را تجويز و توصيه كرده است.
در اين باره مى گويد:.
وَالهتى تَخِافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِى المَضِاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ؛(26).
زنانى كه از نافرمانى آنها بيم داريد، موعظه كنيد و آنها را در بسترها ترك كنيد و بزنيد.
در حقيقت، قرآن مجيد توصيه فرموده است كه از تاكتيك هاى سه گانه موعظه و بى اعتنايى به آنها در بستر خواب و زدن استفاده شود.
به كار بردن اين تاكتيك ها تدريجى است. در درجه اول بايد مرد سعى كند از راه ارشاد و موعظه، زن را به راه آورد؛ اگر اين تاكتيك مؤثر واقع نشد به تاكتيك دوم و سوم، روى مى آورد.
مقصود از رها كردن زن در بستر خواب كه دومين تاكتيك است و در صورت عدم تأثير موعظه و اندرز، به كار گرفته مى شود، چيست.
يك احتمال، ترك همخوابگى است و احتمال دوم، اين است كه بدون ترك همخوابگى، مرد در بستر نسبت به زن بى اعتنايى كند و او را مورد بى مهرى قرار دهد؛ البته احتمال دوم با توجه به كلمه (مضاجع) قوى تر است.
طبيعى است كه اين تاكتيك ها همه مقدمه آشتى و جذب و انجذاب است و نبايد به صورتى عمل شود كه به جاى جذب و انجذاب، دافعه و گريز، حاكم گردد.
زبان موعظه بايد زبانى شيرين و لحن آن بايد لحنى دل نشين باشد. موعظه كننده، حتماً بايد ثابت كند كه دلسوز و امين و خيرخواه است و تسليم هواى نفس و اغراض و مقاصد شيطانى نيست.
مردى كه از اول او را موظف كرده اند كه واعظ باشد، چگونه قابل قبول است كه بلافاصله از او بخواهند كه به (قهر تمام عيار!) روى آورد و اقدام به ترك همخوابگى كند!.
مگر در زندگى زناشويى قاعده صحيح اين نيست كه مرد مظهر احسان باشد!.
آيا بهترين نوع احسان اين نيست كه اگر زن مرتكب خطا و جهالتى بشود، مرد با گذشت و بزرگوارى در صدد اصلاح او بر آيد! آيا راه اصلاح، دورى كردن و فاصله گرفتن در حدى است كه راه آشتى و الفت باز بماند يا بستن اين راه!.
بهتر است براى اين كه مرد بداند تا چه حد وظيفه او در قبال همسر و تحكيم روابط همسرى سنگين است، به سخنى از امام صادق(ع) توجه كنيم.
از آن بزرگوار پرسيدند: حق زن بر مرد چيست كه اگر مرد آن حق را به جاى آورد، مظهر احسان باشد.
فرمود:.
يُشْبِعُها وَيَكْسُوها وَإنْ جَهِلَتْ غَفَرَلَها؛(27).
او را سير مى گرداند و بدنش را مى پوشاند و اگر جهالتى كند، او را مورد گذشت قرار مى دهد.
زنى كه در برابر شوهر به نشوز روى آورده، گرفتار نوعى جهالت شده است. جهالت را نبايد با جهالت پاسخ داد. مهم اين است كه اشخاصى كه به جهالت روى آورده اند، اصلاح بشوند و راه اصلاح اين نيست كه جهالت را با جهالت پاسخ دهيم. چنين رويه اى هم براى زندگى خانوادگى مضر است و هم براى زندگى اجتماعى. شيرينى زندگى خانوادگى و اجتماعى، در تجاذب است نه تدافع. جهالت را با جهالت پاسخ دادن، تدافع است؛ اما پاسخ جهالت با وعظ و ارشاد وحدِاقل قهر - كه همان بى اعتنايى در بستر خواب است - زمينه ساز تجاذب است و اميد مى رود كه با به كار گرفتن اين گونه تاكتيك ها بار ديگر پيوند الفت و وحدت، استحكام يابد و دفع و گريز و نفرت، از كانون خانواده رخت بربندد.
با اين توضيحاتى كه داده شد، در مورد تاكتيك سوم نيز معلوم است كه هدف، اعمال قدرت و درهم كوبيدن جسم نحيف و اندام لطيف زن نيست.
شايد انسان با يك نظر ابتدايى در مورد سومين تاكتيكى كه در قرآن توصيه شده است، فكر كند كه اسلام خواسته است دست مرد را باز بگذارد تا هرگونه بخواهد درباره زن اعمال قدرت كند و با كتك و مشت و سيلى و لگد او را در برابر خود تسليم نمايد، در حالى كه هرگز چنين نيست.
بديهى است كه زدن مراتبى دارد. از يك پس گردنى بسيار معمولى و بى درد و رنج گرفته تا مرحله اى كه شخص از حركت بيفتد، ولى نميرد، همه زدن محسوب مى شود. تنها آن وقتى كه شخص بر اثر زدن، قلب و پيكرش از كار بيفتد، ديگر زدن نه، بلكه كشتن گفته مى شود!.
نكته مهم اين است كه حد و مرز زدن را چه كسى بايد مشخص كند آيا مرد حق دارد درباره حد و مرز زدن خودش تصميم بگيرد و پيكر نحيف زن مظلومى كه گفتيم: اسلام، (ريحانه) خلقت و گل زيبا و با طراوت بوستان هستى اش مى داند، آن چنان در زير ضربات شلاق و مشت و لگد و سيلى و چوب درهم بكوبد كه پژمرده و ناتوان و رنجور گردد!.
آيا زدن در چه موردى تجويز شده و آن جا كه تجويز شده، چگونه زدنى مراد است! چه كسى بايد حد آن را تعيين كند! شوهر يا مقام ديگرى!.
ما قبلاً گفته ايم كه وجوب اطاعت زن از شوهر و به اصطلاح قرآنى (قنوت) زن، صرفاً در محدوده زناشويى است و شوهر حق اين كه او را به جاروكشى و كهنه شويى و آشپزى و لباسشويى و اين گونه كارها وادار كند ندارد. اينها چيزهايى است كه از راه تفاهم و صميميت و همكارى و همفكرى و گذشت و ايثار بايد به وسيله خود زن و شوهر حل شود و بنابراين، شوهر در اين گونه امور، حتى حق مؤاخذه زن را هم ندارد، تا چه رسد به اين كه بخواهد قلدرى كند و با ضرب و جرح، او را تسليم اراده خود سازد.
مرد بايد بداند كه كلفت يا كنيز به خانه نياورده، بلكه همسر، همكار، همفكر و يار و مددكار به خانه آورده است و از او بايد فقط انتظار (قنوت) و (حفظ) داشته باشد.
بنابراين، تاكتيك هاى سه گانه در محدوده خاص نشوز زن و ترك قنوت است و ربطى به مسائل و امورى كه معمولاً در محيط خانواده، زنان به خاطر همكارى و همفكرى و همدلى انجام مى دهند ندارد. اين، پاسخِ سؤال اول.
اما پاسخ سؤال دوم؛ يعنى: حد و مرز زدن تا كجاست.
خوشبختانه، در اين مورد، اين مرد نيست كه هرگونه بخواهد عمل مى كند، بلكه اسلام، اين قدر او را در اين راه محدود كرده كه اگر بگويم: اين گونه زدن ها به نوازش كردن شبيه تر است تا تنبيه بدنى، گزاف نگفته ام.
زدنى كه اسلام تجويزكرده، زدنى است دوستانه و آشتى انگيز، نه قهر انگيز و رنج و رنجش آور.
وقتى مرد در برابر جهالت زن، حق جهالت كردن ندارد و موظف است كه مظهر احسان باشد، پرواضح است كه دست او براى زدن بسته شده و حق اعمال زور و قدرت مردانه خود را در اين مورد ندارد و بهتر است زور و قدرت خويش را براى جبهه هاى جنگ و دفاع از استقلال ميهن و مكتب نگاه دارى كند.
فقهاى ما مى گويند:.
مرد حق ندارد زن خود را طورى بزند كه جاى آن بشكند، يا زخم و جراحت ايجاد شود و حتى رنگ پوست كبود و سرخ بشود.
لازمه اين مطلب اين است كه: اگر مردى زن خود را طورى بزند كه استخوان بشكند يا جاى آن مجروح شود يا كبود و سرخ گردد، بايد قصاص شود يا ديه آن را طبق دستور اسلام به زن بپردازد.
از امام باقر(ع) روايت شده است كه: (إنَّهُ الضَرْبُ بِالسِواكِ(28)؛ مقصود، زدن با مسواك است.).
معلوم است كه وقتى مرد براى زدن همسر، از حربه اى چون مسواك بتواند استفاده كند، تا چه اندازه حق اعمال قدرت پيدا مى كند!.
در قرآن راجع به زدن زن داستان شيرينى داريم:.
ايوب در آن حالت رنجورى و دردمندى به واسطه شكوه همسرش خشمگين شد و او را كه يگانه پرستار مهربانش بود، از خود راند و سوگند ياد كرد كه اگر بهبود يابد، صد ضربه شلاق به او بزند؛ اما هنگامى كه بهبود يافت، خداوند به او دستور داد:.
وَخُذْ بِيَدِكَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَلاتَحْنَثْ؛(29).
يك دسته گياه بردار و او را بزن و با سوگند خود مخالفت نكن.
معلوم است كه اين گونه زدن، به نوازش كردن شبيه تر است تا آزردن و ناراحت كردن!.
بدين ترتيب، بايد در برابر عظمت قرآن و رهبران اسلام سرتعظيم فرود آوريم كه در مسأله زدن زنان، عاملى باز دارنده هستند، نه عامل تحريك كننده!.
زنى كه مى بيند شوهرش در برابر جهالت او، موعظه و ارشاد مى كند و عكس العمل او در برابر اين جهالت، در صورت عدم تأثير موعظه، يك بى اعتنايى در بستر خواب است و در عين داشتن قدرت، به هيچ وجه حاضر به آزردن جسمى او نيست و همچون ايوب، صبر و بردبارى پيشه مى كند، چگونه واكنشى نشان مى دهد!.
يقيناً اگر قابل اصلاح است، با همين تاكتيك ها اصلاح مى شود، و اگر قابل اصلاح نيست، آزردن جسم او نيز دردى را دوا نمى كند و بايد فكر ديگرى كرد.
يكى از نويسندگان مصرى، در توجيه مسأله زدن زن گفته است: (بعضى دچار بيمارى مازوشيسم - كه در مقابل بيمارى ساديسم است - هستند. كسى كه بيمارى ساديسم دارد، از آزار ديگران لذت جنسى مى برد و كسى كه بيمارى مازوشيسم دارد، از آزار خويش!).
وى مى گويد: (با توجه به اين كه بعضى از زنان به يك بيمارى خفيف مازوشيسم مبتلا هستند، قرآن كريم تجويز كرده است كه وقتى موعظه و بى اعتنايى در بستر خواب مؤثر واقع نشد، او را بزنند.).
از وى بايد سؤال كرد: اگر مرد به اين بيمارى مبتلا شد، چه بايد كرد! اگر يكى از اينها گرفتار ساديسم شدند، تكليف چيست!.
وانگهى، در صورتى اين خود آزارى زن مى تواند به حال او مفيد باشد كه واقعا مرد، حقِ آزردن جسمى او را داشته باشد، درحالى كه او حتى حق اين كه طورى او را بزند كه جاى آن سرخ شود نيز ندارد.
به علاوه، اگر زن بيمار است، بايد درمان شود و معلوم است كه زدن، درمان بيمارى او نيست، بلكه تشديد بيمارى است!.
گمان من اين است كه تأثير عاطفى و اخلاقى اين گونه تغييرات، به مراتب بيشتر از اين است كه صريحاً دستور نزدن داده بشود؛ تا تو خواننده گرامى، چگونه بينديشى! اما اگر مرد نتواند با اين گونه تاكتيك ها زن را به راه آورد، چه بايد كرد! اگر خود مرد نيز مقصر باشد و زن هم نتواند با تذكرات، او را متنبه سازد، چاره چيست!.
خلاصه، اگر محبت، جاى خود را به عداوت و گذشت، جاى خود را به شدت عمل و وحدت، جاى خود را به كثرت داد، چه كنيم!.
رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ ﴿۸﴾